Một buổi chiều bình thường, tôi vô tình được một tin nhắn khiến lòng bỗng nặng trĩu. Một phụ nữ xa lạ trên Instagram buộc tội tôi “đối xử với con như một món đồ phụ kiện”. Dù tôi ngay lập tức lướt qua và chặn tài khoản đó ngay lập tức nhưng câu hỏi mà tin nhắn ấy đặt thì vẫn còn vang vọng: Liệu chúng ta có nên đăng hình ảnh của con lên mạng hay không?

Vấn đề này không còn giới hạn trong đời sống của người nổi tiếng. Nó đã trở thành chủ đề tranh luận toàn cầu, từ châu Âu đến châu Á, từ những gia đình trẻ sống tại các đô thị lớn đến những phụ huynh thường xuyên xuất hiện trước công chúng.

Dấu vết số của trẻ em

Sự hiện diện của trẻ em trên không gian mạng đã vượt xa những bức ảnh kỷ niệm đơn thuần. Những hình ảnh của trẻ em đang xuất hiện dày đặc trên hầu hết các nền tảng số: từ những video TikTok đạt hàng triệu lượt xem, những bài đăng trên trang Instagram của các bậc cha mẹ sở hữu lượng người theo dõi khổng lồ, cho đến các vlog gia đình được xây dựng và khai thác như một nguồn thu nhập ổn định.

Điều đáng chú ý là hành trình dữ liệu số của một đứa trẻ có thể được ghi dấu ngay từ trước khi các em chào đời. Theo nghiên cứu từ UNICEF, chuỗi dữ liệu này thường khởi điểm bằng những hình ảnh siêu âm được chính cha mẹ hào hứng chia sẻ lên mạng xã hội. Và chính từ bối cảnh ấy đã tạo nên một thực tế mới: Mỗi đứa trẻ đang lớn lên giữa một "lớp dấu vết số" dày đặc mà bản thân các em không hề hay biết, hay có khả năng kiểm soát.

Tại Việt Nam, nhiều tổ chức cũng cho thấy rằng phần lớn hình ảnh trẻ em xuất hiện trên mạng là do phụ huynh đăng tải, chứ không phải tự các em quyết định.

“Sharenting” dưới góc nhìn pháp lý và tâm lý

Thuật ngữ “sharenting” (ghép từ hai từ sharing và parenting) được nhắc đến nhiều trong các tạp chí nghiên cứu xã hội. Tại Pháp, một số phụ huynh đã bị kiện vì đăng ảnh con lên mạng mà không xin phép. Ở Anh, cảnh sát từng cảnh báo việc đăng hình trẻ có thể vô tình tiết lộ các thông tin nhạy cảm như địa điểm sinh hoạt, trường học, hay lịch trình cụ thể, làm gia tăng rủi ro về an ninh cho gia đình và chính đứa trẻ.

PGS.TS Trần Thành Nam, Chủ nhiệm Khoa Các Khoa học Giáo dục, Trường Đại học Giáo dục, ĐHQGHN, nhấn mạnh: "Trẻ có thể cảm thấy “bị xâm phạm ranh giới cá nhân” và phát triển cảm giác thiếu quyền kiểm soát khi hình ảnh riêng tư bị chia sẻ quá sớm, đặc biệt khi những hình ảnh ấy đi theo trẻ trong suốt quá trình trưởng thành trên không gian mạng".

Trong khi các nhà lập pháp tìm cách bảo vệ trẻ em, chính các nền tảng mạng xã hội lại đang gián tiếp khuyến khích và thúc đẩy hành vi chia sẻ này như một phần tất yếu của "văn hoá tương tác" trực tuyến. Mỗi cú like, mỗi comment vô tình góp phần tạo nên áp lực vô hình với phụ huynh trong một vòng lặp của việc phải chia sẻ để được công nhận.

Quyền được ẩn danh của trẻ

Trẻ em chưa chưa thể quyết định xuất hiện hay không xuất hiện trên môi trường số, nhưng sẽ phải sống với hệ quả ấy trong nhiều thập niên tới. Những bức ảnh tưởng chừng vô hại như cảnh tắm nắng, tắm bồn, khóc đêm… có thể trở thành một dạng hồ sơ công khai ngoài ý muốn khi trẻ lớn lên. Nhiều nghiên cứu tâm lý chỉ ra ba nguy cơ phổ biến liên quan đến việc trẻ xuất hiện trên mạng xã hội. Thứ nhất, trẻ có thể trở thành đối tượng bị trêu chọc hoặc bắt nạt, đôi khi chỉ vì những bức ảnh đang tắm. Thứ hai, những hình ảnh gắn với cảm xúc tiêu cực như đang khóc có thể tác động xấu đến lòng tự trọng của trẻ. Đặc biệt, việc xuất hiện quá thường xuyên trên mạng có thể tạo áp lực “phải biểu diễn” hoặc “phải trông hoàn hảo”, khiến trẻ luôn sống dưới ánh nhìn giám sát và kỳ vọng của người khác.

Những phản ứng này thường xuất hiện khi trẻ bước vào tuổi dậy thì, thời điểm nhạy cảm về bản dạng cá nhân và lòng tự tôn.

Đây cũng là lý do các quốc gia châu Âu bắt đầu siết chặt khung pháp lý liên quan đến dữ liệu trẻ em. Các quốc gia này đặt ra những quy định liên quan đến việc ai sở hữu hình ảnh của trẻ; Trẻ có quyền yêu cầu gỡ hình trong tương lai không; Dữ liệu khuôn mặt trẻ nhỏ có nguy cơ bị các hệ thống AI sử dụng vào mục đích nhận diện hay không?

Tại Việt Nam, hệ thống pháp luật hiện hành đã có những nguyên tắc nền tảng. Điều 32 – Bộ luật Dân sự 2015 quy định việc sử dụng hình ảnh cá nhân phải được sự đồng ý của người đó. Luật Trẻ em 2016 xác lập quyền bí mật đời sống riêng tư và quyền được bảo vệ hình ảnh của trẻ. Nghị định 56/2017/NĐ-CP nhấn mạnh cha mẹ và người chăm sóc phải chịu trách nhiệm bảo vệ trẻ trên môi trường mạng.

Trong thực tế, vấn đề trở nên phức tạp ở chỗ trẻ chưa đủ năng lực để đồng ý hoặc phản đối. Điều này đặt phụ huynh vào vai trò “người quyết định thay”, nhưng không có nghĩa là sự đồng ý ấy luôn tương ứng với lợi ích của trẻ.

Nhiều chuyên gia pháp lý cho rằng trong những tranh chấp liên quan đến quyền hình ảnh, tòa án thường ưu tiên nguyên tắc quyền lợi tốt nhất của trẻ - kể cả khi hành vi đăng ảnh được chính phụ huynh thực hiện.

Một phân tích khác từ Tạp chí Nhà nước & Pháp luật (2022) cũng chỉ ra rằng quyền riêng tư của trẻ em không thể bị thay thế hoàn toàn bằng sự đồng ý của cha mẹ, đặc biệt trong trường hợp hình ảnh có thể gây tổn hại đến danh dự, nhân phẩm hoặc tương lai của trẻ.

Nhu cầu chia sẻ và ranh giới cần tỉnh táo

Những bức ảnh đầu đời luôn mang theo cảm xúc mãnh liệt, nhất là với những phụ huynh làm cha mẹ lần đầu. Chúng mang theo niềm hạnh phúc, tự hào, và cả sự kinh ngạc. Nhiều phụ huynh, coi việc đăng ảnh không phải là khoe mẽ, mà là coi đó là cách tiếp nối cuộc trò chuyện với cộng đồng đã theo dõi hành trình của họ.

Dưới góc độ xã hội học việc có nên đăng ảnh con lên mạng, việc chia sẻ hình ảnh con cái còn là cách kết nối của các gia đình trẻ xa quê, xa người thân. Tại Việt Nam, mạng xã hội cũng đóng vai trò như một album ảnh số lưu giữ và kết nối ông bà, họ hàng và bạn bè ở xa. Tuy nhiên, chính vì nó quá quen thuộc, chúng ta càng cần một sự tỉnh táo lớn hơn.

Không có một đáp án duy nhất

Đối với phụ huynh Việt Nam, câu hỏi "có nên đăng ảnh con lên mạng hay không” chưa bao giờ đơn giản. Họ phải đối diện với bài toán của nhận thức về quyền riêng tư, hiểu biết về an toàn dữ liệu, thói quen chia sẻ, và cả trách nhiệm với chính gì mình lựa chọn đăng tải.

Các chuyên gia pháp lý và tâm lý đều cho rằng vấn đề không nằm ở hành động đăng hay không đăng, mà ở mức độ ý thức khi chia sẻ hình ảnh của trẻ. Một số khuyến nghị được đưa ra bao gồm: chỉ đăng ảnh không lộ mặt hoặc chụp từ phía sau; tránh chia sẻ hình ảnh nhạy cảm như khi trẻ tắm, khóc, ngủ hoặc đang ốm; không công khai địa điểm sinh hoạt, trường học hay lịch trình mỗi ngày. Phụ huynh cũng nên hạn chế biến trẻ thành nội dung thường xuyên, đặc biệt là nội dung nhằm tạo tương tác. Việc sử dụng album riêng tư hoặc nhóm gia đình thay vì tài khoản công khai là lựa chọn an toàn hơn.

Quan trọng hơn cả, mỗi bậc cha mẹ nên tự đặt câu hỏi trước khi bấm nút “Đăng”: Mình đang chia sẻ vì điều gì? Vì con, vì cảm xúc của bản thân, hay vì mong muốn được chú ý trên mạng xã hội?

Tác giả: Hạnh Nguyên