Năm 2025 đã trở thành một dấu mốc khó quên đối với người dân Việt Nam. Những tỉnh thành tưởng chừng đã quen với nắng gió miền duyên hải bỗng liên tiếp đối mặt với sạt lở, mưa bão và những trận lũ dữ dội vượt ngoài dự đoán. Tin tức về thương vong và thiệt hại xuất hiện dày đặc trên truyền thông, len vào mọi cuộc trò chuyện thường nhật, đồng thời gợi nhắc những tác động tâm lý sau lũ lụt mà người dân phải chịu đựng. Đợt lũ mới nhất đã cướp đi hàng trăm sinh mạng, cuốn trôi hàng nghìn mái nhà. Những vùng đất vốn sáng bừng nắng như Nha Trang, Khánh Hòa hay Phú Yên giờ chỉ còn lại biển nước đục ngầu và ánh mắt chờ đợi cứu trợ của người dân đang mắc kẹt.

Thế nhưng, thiệt hại hữu hình chỉ là phần nổi của một thảm kịch lớn hơn. Dưới làn nước xiết là những khoảnh khắc bất lực khi nhìn từng món đồ thân thuộc bị dòng nước nuốt chửng. Đó là cơn thắt nhẹ nơi lồng ngực mỗi khi trời bắt đầu chuyển mưa về đêm, là sự mệt mỏi khó gọi tên dù cơn lũ đã rút từ lâu. Không ít người cảm thấy như lũ đã lấy đi một phần tinh thần của họ. Khi nước rút, hành trình âm thầm khác lại bắt đầu, lặng lẽ mà dai dẳng hơn: Hành trình phục hồi cảm xúc và vượt qua tác động tâm lý sau lũ lụt.

Thảm họa tinh thần thường kéo dài hơn cơn lũ

Lũ có thể rút trong vài ngày, nhưng những tổn vết nứt trong đời sống tinh thần thường kéo dài hàng tháng, thậm chí nhiều năm. Theo đánh giá của Tổ chức Y tế Thế giới, thiên tai không chỉ phá hủy nhà cửa và cơ sở hạ tầng mà còn tác động mạnh tới hệ thần kinh, tạo nên tác động tâm lý sau lũ lụt rõ rệt và khả năng điều chỉnh cảm xúc của con người bị suy giảm.

Khi biến cố xảy ra một cách đột ngột, cơ thể lập tức bật lên cơ chế sinh tồn. Cortisol và adrenaline tràn vào máu để giúp con người phản ứng trước nguy hiểm. Vùng hạt hạnh nhân của não, nơi ghi nhớ và xử lý nỗi sợ, hoạt động liên tục như chiếc chuông báo động không tắt. Nếu trạng thái này kéo dài, cơ thể rơi vào mệt mỏi, mất ngủ, căng thẳng và dễ hình thành những ám ảnh khó kiểm soát.

Thêm vào đó, ký ức về sang chấn hiếm khi xuất hiện như một câu chuyện hoàn chỉnh. Chúng thường bị phân tách thành những lát cắt cảm giác: âm thanh nước dội vào mái tôn, mùi bùn ẩm còn sót lại trên quần áo, hay hình ảnh dòng nước đen tràn vào hiên nhà. Vì bộ não chưa kịp xử lý, những mảnh ký ức này có thể trỗi dậy bất ngờ, tạo nên hiện tượng hồi tưởng đột ngột. Chỉ một tiếng nước chảy vào chậu hay mùi ẩm mốc quen thuộc cũng đủ làm nhiều người rùng mình.

Trong số những người bị ảnh hưởng, trẻ em là nhóm dễ tổn thương hơn cả. Sau những ngày bị bao quanh bởi tiếng gió rít, tiếng nước gầm và sự hỗn loạn kéo dài, nhiều em nhỏ trở nên sợ bóng tối, bám chặt lấy người lớn hoặc xuất hiện những hành vi như tè dầm hay nói lắp. Đây không phải dấu hiệu của sự non nớt, mà là tín hiệu cho thấy cơ thể trẻ đang nỗ lực tự bảo vệ trước một trải nghiệm quá sức chịu đựng.

Tại sao cộng đồng thường “không nhận ra” mình bị ảnh hưởng?

Trong giai đoạn từ năm 2023 đến 2025, nhiều nghiên cứu tại Đông Nam Á ghi nhận sự gia tăng rõ rệt của các rối loạn tâm lý sau thiên tai như lo âu, trầm cảm và rối loạn stress hậu sang chấn (PTSD). Thế nhưng, phần lớn cộng đồng vẫn ít khi nhận ra mình cũng nằm trong nhóm bị ảnh hưởng. Một phần vì cơ chế phòng vệ quen thuộc trong văn hóa Việt Nam: sau khi vượt qua biến cố, câu nói “mình còn sống là may” thường được lặp lại như một cách trấn an. Nó giúp con người đứng vững trong thời khắc nguy cấp, nhưng cũng vô tình khiến cảm xúc bị khóa lại khi không còn ai hỏi han thêm.

Từ những cảm xúc ấy không được gọi tên, chúng trở thành những vùng mờ trong tâm trí. Nhiều người chỉ cảm thấy nặng đầu, bồn chồn hoặc trống rỗng nhưng không hiểu nguồn cơn. Họ tin rằng mình đã ổn vì không gục ngã, không bật khóc, nhưng thực chất vẫn mang trong mình những phản ứng sang chấn lặng lẽ. Điều này đặc biệt phổ biến ở những người trưởng thành vốn quen nắm trách nhiệm gia đình.

Một lý do khác khiến cộng đồng chậm nhận ra tổn thương tâm lý nằm ở nhịp sống sau thiên tai. Tại Việt Nam và nhiều nước trong khu vực, người dân thường ưu tiên dọn dẹp nhà cửa, sửa chữa tài sản, ổn định sinh kế và lo cho người thân. Khi mọi thứ vật chất ngổn ngang, các vết thương vô hình dễ bị đẩy xuống cuối danh sách ưu tiên. Chương trình hỗ trợ ngoài cộng đồng cũng thường tập trung vào cứu trợ lương thực, nơi ở và tài chính, ít khi chạm đến chăm sóc tinh thần. Hậu quả là nhiều người sống trong trạng thái mệt mỏi kéo dài, sợ hãi khi nghe tiếng mưa lớn nhưng vẫn cho rằng đó là điều bình thường.

Sơ Cứu Cảm Xúc: Bước Đầu Trong Hành Trình Hồi Phục

Trong bối cảnh ấy, hiểu biết về sơ cứu cảm xúc trở nên quan trọng không kém bất kỳ hình thức hỗ trợ khẩn cấp nào. Đây không phải liệu pháp chuyên sâu mà là những hành động đơn giản giúp cơ thể thoát khỏi trạng thái báo động kéo dài. Một cuộc trò chuyện chân thành với người thân, việc nhắc lại khoảnh khắc đáng sợ để cảm xúc được gọi tên, những thói quen nhỏ như pha một tách trà hay dọn lại góc nhà quen thuộc, hay chỉ vài phút hít thở sâu cũng có thể giúp hệ thần kinh lắng lại.

Khi mỗi người cho phép mình thừa nhận rằng mình vẫn còn sợ, rằng có điều gì đó chưa ổn, hành trình hồi phục bắt đầu trở nên rõ ràng hơn. Sơ cứu cảm xúc cũng cần được nhìn nhận như một phần của hỗ trợ sau thiên tai, bên cạnh lương thực hay nơi trú ẩn. Những buổi sinh hoạt cộng đồng, các nhóm trò chuyện nhỏ tại điểm sơ tán hay sự có mặt của nhân viên tâm lý tại vùng lũ đều góp phần tạo nên không gian an toàn để người dân nói ra điều họ mang nặng.

Chỉ khi những tổn thương tinh thần được nhận diện và chăm sóc đúng lúc, con người mới thật sự bước ra khỏi biến cố. Trong sự nâng đỡ ấy, từng người dần tìm lại hơi thở đều, giấc ngủ yên và cảm giác bình an mà cơn lũ tưởng như đã cuốn trôi đi mãi mãi.