Theo điều 5 của luật bình đẳng giới năm 2006, giới tính được xác định bởi những đặc điểm sinh học khác nhau giữa nam và nữ từ khi sinh ra và về cơ bản không biến đổi, trừ trường hợp có sự can thiệp của y học. Trong khi đó, giới không phải điều bẩm sinh. Nó được hình thành trong suốt quá trình con người lớn lên thông qua giáo dục, trải nghiệm sống và những kỳ vọng xã hội.

Nói cách khác, giới là tập hợp những vai trò, hành vi và kỹ năng mà xã hội gán cho nam và nữ dựa trên quan niệm về cái gì được cho là phù hợp, đúng mực và “tự nhiên” với mỗi người. Chẳng hạn, phụ nữ được dạy phải dịu dàng, biết hy sinh và giỏi chăm sóc. Trong khi nam giới được kỳ vọng mạnh mẽ, lý trí và gánh vác vai trò trụ cột. Những khuôn mẫu ấy không xuất phát từ yếu tố sinh học mà được truyền đi qua gia đình, nhà trường và cộng đồng, cho đến khi chúng trở thành điều hiển nhiên không cần chất vấn.

Chính vì vậy, khi bộ phim On the Basis of Sex (tựa Việt: Trên cơ sở giới tính) đưa người xem trở lại nước Mỹ thập niên 1950, sự lệch pha giữa giới tính và giới hiện lên rõ rệt như một cấu trúc bất công đã được hợp thức hóa. Phụ nữ không chỉ bị giới hạn bởi những gì họ được phép làm mà còn bởi những gì xã hội tin rằng họ nên là. Trong bối cảnh ấy, luật pháp thay vì bảo vệ cho những quyền lợi con người, lại trở thành công cụ củng cố những kỳ vọng giới, khiến sự bất bình đẳng không chỉ tồn tại trong đời sống thường nhật mà còn khắc ghi vào hệ thống quyền lực.

Ruth Bader Ginsburg: Người phụ nữ bước vào hệ thống không dành cho mình

Được xây dựng từ những năm tháng đầu trong hành trình sự nghiệp của Ruth Bader Ginsburg, người sau này trở thành Thẩm phán Tòa án Tối cao Mỹ và biểu tượng của cuộc đấu tranh vì bình đẳng giới, bộ phim On the Basis of Sex không chỉ kể câu chuyện về nỗ lực khẳng định bản thân trong một môi trường được thiết kế cho nam giới, mà còn phơi bày cách hệ thống ấy âm thầm loại trừ phụ nữ khỏi những vị trí quyền lực.

Lấy bối cảnh nước Mỹ giai đoạn 1950-1970, phim theo chân Ruth Bader Ginsburg (Felicity Jones) từ giảng đường trường Luật Harvard, nơi cô là một trong số ít nữ sinh theo học một ngành gần như chỉ dành cho nam giới. Dù sở hữu tư duy pháp lý sắc bén và thành tích học tập xuất sắc, bà vẫn liên tục phải đối diện với những câu hỏi mang tính hạ thấp, những ánh nhìn nghi ngờ và sự phớt lờ được ngụy trang dưới danh nghĩa chuẩn mực xã hội.

Đó chưa bao giờ là đặc quyền. Đó là một chiếc lồng được ngụy trang bằng sự bảo bọc - Ruth Bader Ginsburg

Thậm chí, sau khi tốt nghiệp thay vì bước vào vị trí luật sư đúng như chuyên môn, bà buộc phải rẽ hướng sang giảng dạy luật. Nhưng chính lựa chọn tưởng như bị động ấy lại trở thành điểm quan sát chiến lược, nơi bà nhận ra rằng bất bình đẳng giới không chỉ tồn tại trong thái độ cá nhân, mà đã được hợp thức hóa một cách chặt chẽ trong chính hệ thống pháp lý.

Nữ quyền là bình đẳng cho cả hai giới

Khi đi sâu vào nội dung của bộ phim, có thể thấy On the Basis of Sex không tiếp cận nữ quyền như một sự đảo ngược quyền lực hay ưu ái phụ nữ, mà như một nỗ lực tháo gỡ những khuôn mẫu đang giới hạn tất cả mọi giới.

Vụ kiện của Charles Moritz trở thành bước ngoặt quan trọng trong hành trình theo đuổi sự nghiệp pháp lý của Ruth Bader Ginsburg, đồng thời là nền tảng cho lập luận về bình đẳng giới được khắc họa xuyên suốt bộ phim.

Charles Moritz là một người đàn ông độc thân, làm nghề bán bảo hiểm và chăm sóc mẹ già. Khi nộp đơn xin khấu trừ thuế dành cho người chăm sóc thân nhân phụ thuộc, ông bị từ chối với lý do điều khoản này chỉ áp dụng cho phụ nữ, góa phụ hoặc đàn ông đã kết hôn. Nhìn dưới một góc độ khác, luật pháp ngầm mặc định việc chăm sóc gia đình là vai trò của phụ nữ, đồng thời tước đi quyền lợi của những nam giới không phù hợp với khuôn mẫu đó.

Nếu pháp luật phân biệt đối xử dựa trên cơ sở giới tính, vậy thì làm sao chúng ta có thể có bình đẳng giữa phụ nữ và nam giới? - Ruth Bader Ginsburg

Nhận thấy đây không chỉ là bất công cá nhân mà là một biểu hiện rõ ràng của định kiến giới được viết thành luật, Ruth Bader Ginsburg đã lựa chọn vụ kiện này như một chiến lược pháp lý then chốt. Thay vì lập luận từ quyền lợi của phụ nữ, bà tập trung chứng minh rằng những điều luật phân biệt giới tính làm tổn hại đến nguyên tắc bình đẳng của Hiến pháp và gây bất lợi cho cả nam lẫn nữ.

Chiến thắng của vụ kiện Charles Moritz không chỉ mở đường cho hàng loạt vụ kiện tiếp theo nhằm tháo gỡ các điều luật phân biệt giới tính trong hệ thống pháp lý Mỹ, mà còn là minh chứng rõ nét cho tư duy nữ quyền mang tính cấu trúc của Ruth Bader Ginsburg. Tại đó, nữ quyền không phải là cuộc đối đầu giới tính, mà là nỗ lực cải tổ một hệ thống đã quen vận hành dựa trên những giả định lỗi thời về vai trò của con người.

Gia đình: Cái nôi của bình đẳng giới

Song song với hành trình theo đuổi công lý trong không gian pháp lý, On the Basis of Sex dành một vị trí quan trọng cho đời sống gia đình của Ruth Bader Ginsburg như một đối trọng với những chuẩn mực xã hội đương thời. Gia đình ấy không được lý tưởng hóa như một điểm tựa hoàn hảo, mà hiện lên như một mô hình sống hiếm hoi nơi bình đẳng giới được thực hành bằng hành động, không phải bằng lời nói. Martin Ginsburg (Armie Hammer) không đứng sau thành công của vợ như một hình ảnh hy sinh thầm lặng, mà hiện diện ngang hàng, cùng chia sẻ trách nhiệm và lựa chọn.

Trong không gian riêng tư ấy, những ranh giới quen thuộc giữa “thiên chức” và “vai trò xã hội” dần mất đi tính cố định. Việc chăm sóc con cái, duy trì tổ ấm hay theo đuổi sự nghiệp không còn là nghĩa vụ gắn liền với một giới nhất định, mà trở thành những kỹ năng và trách nhiệm chung. Bộ phim vì thế cho thấy một sự thật giản dị nhưng mang tính nền tảng: Bình đẳng giới sẽ luôn mong manh nếu chỉ tồn tại trên các văn bản pháp luật, trong khi đời sống gia đình vẫn tiếp tục vận hành theo những khuôn mẫu cũ.

Chính từ những gia đình như vậy, nơi lựa chọn cá nhân được tôn trọng thay vì bị gán ghép, một thế hệ phụ nữ mới có cơ hội bước ra khỏi giới hạn truyền thống và định nghĩa lại vai trò của mình trong xã hội.