Thời trang - nếu hiểu một cách sâu sắc - sẽ thấy nó không chỉ là thứ vải vóc may đo trên cơ thể. Vượt trên thế nữa, đó là trang phục được may đo trên thời gian, đòi hỏi sự phân tích tỉ mỉ và chi tiết hơn trên bình diện văn hoá, tương tác xã hội và các kênh giao tiếp. Chính vì thế, thời trang và zeitgeist luôn gắn bó mật thiết, phản chiếu tinh thần thời đại và những chuyển động xã hội qua từng phom dáng, chất liệu và câu chuyện được kể.

Đã bao giờ bạn đặt câu hỏi rằng xu hướng thời trang bắt nguồn từ đâu và vì sao tại mỗi thời kỳ, ngành thời trang lại do một hay một vài phong cách chiếm lĩnh?

Thực ra mỗi chất liệu, phom dáng, thực chất đều là tấm gương phản chiếu hơi thở của thời đại, hơi thở của văn hoá. Chúng kể lại những gì mà con người đang cảm nhận, từ những lo âu chính trị, thái độ xã hội, sự trỗi dậy của cá tính, bản sắc hoặc thậm chí là hình ảnh lan truyền trên mạnh mẽ trên mạng Internet.

Có một thuật ngữ ngắn gọn hơn để gọi những điều này, đó là zeitgeist - tinh thần thời đại. Bài viết này tìm cách giải mã cho câu hỏi vì sao thời trang không thể rời khỏi hơi thở của thời đại.

Zeitgeist là gì?

Từ Zeitgeist có nguồn gốc tiếng Đức, nghĩa đen là “spirit of the time” - tinh thần của một thời kỳ. Trong nghiên cứu văn hóa và thời trang, zeitgeist không phải là một hiện tượng đơn lẻ. Nó được xem là một tập hợp những giá trị, hình ảnh, tri thức và cảm xúc cùng đang lưu hành trong một cộng đồng tại một thời điểm nhất định.

Chính vì vậy, zeitgeist định hướng những gì được gọi là “hợp thời”, đồng thời cung cấp kho ngôn ngữ cho các nhà sáng tạo mượn và diễn giải. Trong sách Fashion Design: The Complete Guide (John Hopkins) có viết rằng: “Thuật ngữ zeitgeist theo nghĩa đen có nghĩa là “tinh thần của thời đại”.

Thời trang là một thành phần của văn hoá đại chúng, và theo các nguyên tắc của zeitgeist, thường phản ánh những tác động chính trị và văn hoá hiện tại; nó chịu ảnh hưởng của các yếu tố bên ngoài, có thể bao gồm các sự kiện, ý tưởng, thái độ, nhóm xã hội và công nghệ chi phối.

Nghĩa là khi bàn về zeitgeist, ta không thể không đặt trong bối cảnh văn hoá. Khi khái niệm này được đặt vào bối cảnh thời trang, có thể thấy thời trang vận hành theo chu kỳ và phản ánh các ảnh hưởng văn hóa, truyền thông và công nghệ.

Điều này có nghĩa rằng mỗi khi thời đại thay đổi, văn hoá thay đổi, thời trang cũng biến đổi theo. Hoặc xu hướng mới được tạo nên để tôn vinh quá khứ, hoặc đào sâu vào cái mới, hoặc tạo ra sự pha trộn giữa hai thái cực ấy.

Vì sao thời trang không thể tách rời khỏi zeitgeist?

Xét trong cả bối cảnh lý thuyết lẫn thực tế thì thời trang và zeitgeist là một bộ đôi không thể tách rời vì ba lý do chính sau đây.

Thời trang là ngôn ngữ biểu đạt xã hội

Trang phục là một dạng ngôn ngữ thị giác, truyền tải chính xác về địa vị, giới tính, niềm tin. Khi zeitgeist - tinh thần thời đại - thay đổi, nói sẽ tạo nên sự xuất hiện của những nhu cầu thẩm mỹ mới. Fashion Design: The Complete Guide nhắc rằng thời trang vừa phản chiếu vừa phản ứng với các lực văn hóa, minh chứng rõ nét hơn cho nhận định rằng thời trang in dấu tinh thần xã hội.

Bộ sưu tập Thu Đông 2024 của nhà mốt Philipp Plein là một ví dụ điển hình cho khả năng khai thác “modern zeitgeist”. Qua cách sử dụng monogram, logomania, pha trộn chất liệu da, pha lên trong trang phục daywear, Philipp Plein tạo nên bộ sưu tập này như muốn nói lên nhiều điều về cái nhìn đương thời: Sự mong muốn được nổi bật, vừa tự do, vừa kiêu hãnh trước một xã hội đang dần xem trọng tính thương hiệu quan trọng không kém bản thân sản phẩm.

Bộ sưu tập được nhận định là “sự giao thoa giữa chủ nghĩa hình ảnh số và nhu cầu sống thực”. Đó là động thái rõ nét trong việc xem trọng tinh thần thời đại khi thiết kế từ Philipp Plein, một thương hiệu tưởng chừng như chỉ quan tâm đến sự hào nhoáng.

Ở kỷ nguyên hậu kỹ thuật số, biểu hiện của zeitgeist trong đổi mới thiết kế thời trang được thể hiện khi gen Z yêu cầu các thương hiệu phải minh bạch và đạo đức trong sản xuất; khi việc tiêu dùng nhanh (fast fashion) bị lên án; khi các phong cách subculture trở thành nguồn cảm hứng chính trong nhiều bộ sưu tập của các thương hiệu cao cấp nơi sàn diễn.

Thời trang chạy theo chu kỳ nhưng không lặp lại nguyên bản

Thời trang được biết đến với chu kỳ thay đổi và hồi sinh liên tục. Thường thì những xu hướng thời trang sẽ quay trở lại trong khoảng 20-30 năm.

Khi một phong cách “hồi sinh”, nó thường mang theo một tầng nghĩa mới so với ý nghĩa của chu kỳ trước. Xét từ khái niệm zeitgeist, thời trang luôn mang tính biến hoá và cấp thêm những cái mới. Nó vẫn giữa những yếu tố bền bỉ, nhưng đồng thời cũng liên tục định nghĩa lại chính nó.

Sự tái sinh ấy là một hiện tượng thú vị khi luận về thời trang. Quiet luxury hay còn gọi là xu hướng tối giản và tinh tế không phải là phong cách mới nhưng đặc biệt được quan tâm trong những năm gần đây, là dẫn chứng cho một zeitgeist hậu đại dịch.

Khi những mất mát ập đến do dịch bệnh, con người bỗng thấy mình quá nhỏ bé và những truy cầu quá mức về vật chất bỗng hiện rõ tính sáo rỗng của nó, khiến nhiều người tìm kiếm sự bền vững, tĩnh lặng và giá trị lâu dài.

Chính vì vậy, thay vì nói một xu hướng thời trang nào đó đang quay trở lại, chúng ta có thể cho rằng chính xác hơn thì nó là một lời hồi đáp có ý thức của con người trước bối cảnh văn hóa đang đổi thay.

Phong trào Y2K những năm gần đây cũng không chỉ làm “sống lại” biểu những items thời trang đình đám đầu thập niên 2000 như: Quần jeans cạp trễ, phụ kiện ánh kim, phụ kiện nhựa, cách trang điểm mắt bóng ướt… mà còn hàm chứa thái độ mỉa mai, tự do và chủ nghĩa cá nhân của thế hệ gen Z.

Truyền thông và kỹ thuật số khiến zeitgeist lan rộng nhanh hơn

Những thương hiệu thời trang muốn tồn tại trong kỷ nguyên số như ngày nay cần đáp ứng tinh thần đại như thế nào?

Rõ ràng cách tiếp cận truyền thống qua tạp chí in hay sàn diễn đã không còn mang lại tác dụng 100% như trước. Giới trẻ - đặc biệt là gen Z - hầu như chỉ quan tâm đến các kênh thông tin nhanh chóng và tức thời như: Facebook, Instagram, TikTok, nền tảng video ngắn của Youtube và influencer.

Một vòng phản hồi tức thời giữa người thiết kế, người mặc và khán giả được tạo nên từ những nhân tố trên, khiến zeitgeist có thể được tạo nên chỉ trong vài tuần và nhanh chóng trở thành ngôn ngữ thị giác toàn cầu. Điều đó đủ để lý giải tại sao những bộ sưu tập viral trong thời đại này phải vừa xử lý được những mảng ký ức văn hoá, vừa thức thời, vừa bật lên được mối giao thoa giữa đổi mới và chu kỳ.

Tác giả: Sophie Thanh Huyền